Тарихы

ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заң қабылданғанға дейін Қазақстанда авторлық-құқықтық қатынастар ҚазКСР Азаматтық кодексінің сәйкес тарауымен, Азаматтық заңнама негіздерімен және көптеген заңға тәуелді актілермен реттелді. Кеңестік авторлық құқық заңнамасы авторлардың бірнеше негізгі құқықтарын ғана қарастырды, олар негізінен авторлардың шығармаларын пайдаланғаны үшін қаламақы алу құқығы туралы болатын. Қаламақы мөлшері мен оларды төлеу тәртібін мемлекет бекітетін. Авторлық сыйақы негізінен жартылай мемлекеттік ұйым – Бүкілодақтық авторлық құқықтар жөніндегі агенттік (БАҚА) арқылы және оның одақтас республикалардағы филиалдары арқылы төленді. Авторлық құқықты қорғау мерзімі жалпы ереже бойынша автордың бар өмірін және қайтыс болғаннан кейінгі 25 жылды құрады. Осылайша, кеңестік кезеңде авторлардың құқықтары қысқартылған және толық емес болды.

1996 жылы 10 маусымда  Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы ҚР заңы қабылданды. Жаңа заң авторлық құқық және сабақтас құқықтар саласындағы халықаралық шарттардың, соның ішінде Авторлық құқық туралы Женева (Бүкіләлемдік) конвенциясы, Әдеби және көркем шығармаларды қорғау жөніндегі Берн конвенциясы, Фонограмма шығарушылардың мүдделерін олардың фонограммаларын заңсыз көбейтуден қорғау туралы Женева конвенциясы ережелеріне сәйкес әзірленді. Аталған заң ТМД-да Авторлық құқық туралы ең үздік заң деп танылды.

Жаңа заңда авторларға көптеген құқықтар берілді. Мәселен, автор шығарманы кез-келген форма және тәсілмен пайдалануға рұқсат беруге немесе тыйым салуға, авторлық сыйақыны есептеудің нақты мөлшері мен тәртібін анықтауға құқылы. Авторлар үшін құзыреттіліктің жаңа түрлері қарастырылған, мысалы, эфирге беру құқығы, кабель арқылы тарату құқығы және т.б. Қолданыстағы заңнамада көзделген жағдайларды қоспағанда, шығармаларды пайдалану құқығы тек жазбаша авторлық шарттар негізінде беріледі деп қарастырылған. Авторлық құқықты қорғау мерзімі автор қайтыс болған сәттен немесе оңалту сәтінен бастап 50 жылға дейін ұзартылды. Авторлық құқықты қорғаудың жаңа, әлдеқайда тиімді әдістері, атап айтқанда, авторлық құқықты бұзғаны үшін ең төменгі жалақы мөлшерінің 20-дан 50000-ға дейінгі мөлшерінде өтемақы өндіру енгізілді. Сондай-ақ, авторларға ұжымдық негізде өз құқықтарын басқару және оның қызметін басқару бойынша ұйымдар құруға мүмкіндік берілді. 10.06.1996 жылы күшіне енген ҚР Авторлық құқық туралы заңында ұзақ жылдар бойы авторлардың құқықтарын заңнамалық түрде бұзылып келгеннен кейін ақыры авторлық құқық әр автордың жеке құқығы ретінде танылды.

2004 жылы шығармаларды пайдаланудың жаңа түрлері пайда болуына байланысты (цифрлық технологиялар, интернет және т.б.), сондай-ақ Қазақстанның Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымының (ДЗМҰ) Интернет-шарттарына қосылуына байланысты ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңына тиісті өзгерістер енгізілді. Заңда қолданылған кейбір ұғымдар нақтыланып, осы актінің нормалары арасындағы қайшылықтар жойылды. Сондай-ақ, жаңа - өткізгіштер немесе сымсыз байланыс арқылы тарату түрлері ретінде жалпы халыққа жеткізу ұғымы енгізілді. Авторлық құқықтың бұзылуының алдын алу не бұзылуына тосқауыл қоюға қажетті құқықтарды және техникалық құралдарды басқару туралы түсініктер берілді. Жаңа 16-1 бап енгізілді, оған сәйкес Үкімет авторлық сыйақының ең төменгі мөлшерлемелерін белгілеуге құқылы. Заңның кері күшін белгілейтін норма қабылданды. Осы нормаға сәйкес, авторлық құқықты қорғауға аталған Заң күшіне енгенге дейінгі 50 жыл ішінде қайтыс болған авторлардың шығармалары жатады.

2005 жылғы қарашада  зияткерлік меншік құқығы мәселелері бойынша бірқатар заңнамалық актілерге өзгертулер енгізілді. Қылмыстық кодексте (184-бап) және Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексте (129-бап) авторлық және сабақтас құқықтар нысандарын заңсыз пайдаланғаны үшін жаза күшейтілді. ҚР Авторлық құқық туралы заңына авторлық құқық пен сабақтас құқықтарды қорғау мерзімін 50 жылдан 70 жасқа дейін ұзартуға қатысты өзгерістер енгізілді.

2009 жылғы 10 шілдеде Қазақстан Республикасының Президенті «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне зияткерлік меншік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР заңына қол қойды. Осы Заң ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңына оның нормаларын авторлық құқық және сабақтас құқықтар саласындағы халықаралық шарттарға, атап айтқанда авторлық құқық және орындау мен фонограммалар туралы ДСМҰ шарттарына сәйкес келтіру мақсатында өзгертулер енгізді. Заң ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңының тұжырымдамалық аппаратына өзгерістер енгізіп, сондай-ақ ұжымдық негізде авторлық және сабақтас құқықтарды басқару жөніндегі ұйымдарды тіркеуді көздейтін норма енгізілді, тіркеудің тәртібі мен шарттары анықталды.

2012 жылғы 12 қаңтарда  ҚР «Зияткерлік меншік мәселелері бойынша кейбір заңнамалық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңы қабылданды. Осы Заңды қабылдау нәтижесінде пайда болған басты жаңалық - шығармалардың және (немесе) сабақтас құқықтар нысандарының көшірмелерін электрондық цифрлық форматта сақтау, жылжытуға одан әрі қол жеткізу үшін интернет-ресурстарды ұйымдастыру, құру жолымен авторлық және (немесе) сабақтас құқықтар нысандарын заңсыз пайдаланғаны үшін екі жылдан бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға дейінгі қылмыстық жауапкершілікке тарту болды.

Сондай-ақ, авторлар мен сабақтас құқықтар иелерінің мүліктік құқықтарын басқаратын ұйымдарды тіркеудің, сондай-ақ осындай ұйымдардың тіркеу туралы куәліктерін қайтарып алудың жаңа критерийлері белгіленді.

Осылайша қазіргі уақытта Қазақстанда авторлық құқық саласындағы халықаралық шарттар талаптарына сәйкес келетін және жаңа технологиялардың пайда болуы мен дамуына байланысты заманауи мәселелерге жауап беретін авторлық құқық туралы заңнама бар. Соңғы жылдары қабылданған заңнамалық және нормативтік құқықтық актілердің арқасында авторлық құқық саласындағы мемлекеттік уәкілетті органдардың, сот органдарының, құқық қорғау органдарының, авторлар ұйымдарының, авторлық құқыққа маманданған практик-заңгерлердің, сондай-ақ авторлардың өздері мен басқа да құқық иелерінің құқық қолдану шығармаларында авторлардың құқықтарын қамтамасыз ету бойынша белгілі бір жетістіктерге қол жеткізілді. Авторлық құқық нысандарын заңсыз пайдалану деңгейі төмендеді. Авторлардың, авторлық құқық иелерінің, адвокаттардың және халықтың авторлық құқық туралы заңнама талаптары туралы хабардар болу деңгейі өсіп келеді. Мемлекеттік органдардың, қоғамның, пайдаланушылардың авторлардың құқықтарын қамтамасыз ету мәселесіне қарым-қатынасы өзгеруде. Саладағы құқықтық мәдениет деңгейі де жоғарылауда. Бұл, әрине, қуаныш сыйлайды. Алайда, авторлардың құқығы толық сақталмаған салалар жеткілікті. Сондықтан дамыған шет елдерде авторлардың құқықтарын қорғау деңгейіне жету үшін авторлардың құқықтарын қамтамасыз ету бойынша ұзақ және табанды жұмыс істеу қажет.

Қазақстан Республикасындағы қазірге дейінгі авторлық құқық дамуының қысқаша тарихы осындай.